Haagsche Courant, 25-09-1999

Verjonging heeft z’n Prijs

Onsterfelijkheid is geen fictie meer, weet Titia de Lange. Ze is hoogleraar celbiologie aan de Rockefeller University in New York. Tien jaar lang bestudeerde ze de uiteinden van chromosomen, de zogeheten telomeren, die een sleutelrol blijken te spelen in verouderingsprocessen. En in de omkering daarvan.
Jos Wassink interviewde haar voor VPRO’s Noorderlicht over veroudering, kaalheid en de risico’s van onsterfelijkheid.

“In het laboratorium bestaan nu mogelijkheden om cellen te verjongen. Dat biedt fantastische mogelijkheden. Voor cosmetische doeleinden zouden huidcellen uit bepaalde plekken in het gezicht verjongd kunnen worden. Dat geldt ook voor het beenmerg, om de afweer te versterken. Voor zover ik kan overzien worden dat reële mogelijkheden. De vraag is dus: zou je het doen? Zou je je echt willen laten behandelen?

Het verhaal over telomeren en veroudering kent een lange voorgeschiedenis. Al in de jaren dertig werd duidelijk dat chromosomen (de dragers van erfelijk materiaal in een celkern) een speciaal uiteinde hadden dat nodig bleek voor de stabiliteit. Zonder die telomeren bleken cellen niet te overleven en af te sterven. Maar in die tijd wist nog niemand dat chromosomen uit DNA bestonden en dat DNA het erfelijk materiaal was. Dat werd pas in 1944 ontdekt en wel hier, aan de Rockefeller University.
Pas aan het eind van de zeventiger jaren slaagde Elisabeth Blackburn erin om DNA uit een chromosoom uiteinde te isoleren en het te analyseren. En het was meteen duidelijk dat er iets vreemds aan de hand was. Dit DNA had een heel andere structuur had dan de rest; het had een simpele structuur, een eindeloze herhaling van de code TTAGGG. ‘s Werelds saaiste stuk DNA.
In diezelfde tijd werd ook duidelijk dat er iets mis was met het kopieerproces van DNA. Bij iedere celdeling bleken de gekopieerde telomeren iets korter te zijn dan de originelen. Dit was een uiterst schokkende ontdekking, want het betekende dat naarmate je ouder wordt, de telomeren in je lichaamscellen alsmaar korter en korter en korter worden.
Er was dus een duidelijk verband tussen leeftijd en telomeerlengte, maar niemand wist wat ervan te denken. Aan de ene kant stonden de aanhangers van de zogeheten telomerenhypothese die zeiden: ‘Kijk eens hoe de telomeren verdwijnen met de leeftijd, dat moet de oorzaak zijn van veroudering.’ Ze hadden een sterk verhaal, maar een andere groep riep: ‘Kom nou toch. Er gebeurt van alles als je ouder wordt, maar dat betekent nog niet dat het ouderdom veroorzaakt.’

Nadat de telomeerverkorting ontdekt was, ontstond er ongerustheid over het voortbestaan van de menselijke soort. Want als de telomeren alsmaar inkorten, zouden onze kinderen kortere telomeren hebben dan wij enzovoorts en zo verder. En al snel zou het ras uitsterven. Dus ging men eens kijken naar de telomeerlengte in sperma en merkte dat daar geen verkorting optrad. Later ontdekte men dat geslachtscellen hun telomeren aan kunnen vullen tot de oorspronkelijke lengte met behulp van een speciaal enzym: telomerase. Dat was goed nieuws want zo werd de mensheid behoed voor het verval der telomeren.

Afgelopen voorjaar presenteerde Ron ( Dr. Ron DePinho van het Dana Farber Cancer Institute in Boston) een spectaculair experiment. Ze hebben daar een muis gemaakt die wat telomeren betreft op een mens lijkt. Het resultaat is verbluffend, want die muis wordt kaal. Hij heeft een kale plek en lijkt wat dat betreft op enkele van mijn vrienden. Het is een opzienbarend voorbeeld van hoe je met muizen bepaalde aspecten van de menselijke biologie treffend kunt nabootsen.
Oorspronkelijk leek de muis ongeschikt voor dit experiment omdat de muis in vergelijking met de mens veel langere telomeren heeft. Maar wat Ron gedaan heeft, in samenwerking met Carol Greider, één van de ontdekkers van het telomerase, is muizen zodanig genetisch te veranderen dat ze niet meer in staat zijn om hun telomeren op te lengen. En als je dan geduldig genoeg bent -en dat was Ron- en je wacht zes generaties, dan is de muis geen vrolijke kruiper meer, maar een grijsaard.
Wat worden we hier wijzer van? De muis heeft ingekorte telomeren en wordt kaal. Welnu, het betekent dat in een organisme de telomeerverkorting inderdaad de levensduur van cellen beperkt. Immers, kaalheid is waarschijnlijk te wijten aan de uitputting van cellen die normaal gesproken haar aanmaken en deze muis is daar niet langer toe in staat.
Betekent dat nu ook dat mijn vrienden kaal zijn geworden doordat de telomeren in hun hoofdhuid op zijn geraakt? Veel mensen trekken die conclusie. Zo kwam één van m’n collega’s hier binnen en wilde dat ik z’n hoofd zou injecteren met telomerase. Maar het is niet zeker of dat zou helpen. Kaalheid bij mannen is iets anders dan haaruitval bij muizen. Het is dus niet gezegd dat menselijke kaalheid het gevolg is van telomeerverkorting, maar het is een goede mogelijkheid.

De vraag of telomeerverkorting nu oorzaak of gevolg van ouderdom is werd onlangs beslecht door een experiment waarin werd aangetoond dat het mogelijk was de veroudering om te keren door de telomeren te verlengen. Onderzoekers van de South Western University in Texas voegden telomerase toe aan gewone lichaamscellen en maakte ze daarmee onsterfelijk. Twee maanden later deelden ze nog onverminderd voort. Sterker nog, het experiment werd twee jaar geleden uitgevoerd en de cellen delen nog steeds. Ze zijn nu in Californië en ze groeien en groeien en groeien maar. Ze gedragen zich als onsterfelijke cellen.

De bedenking tegen een dergelijke ingreep is dat je cellen creëert die ongeremd kunnen groeien. Dat is riskant omdat we sinds een jaar of tien weten dat er een specifieke celtype is dat precies die aanpak gevolgd heeft. Het is in staat geweest om telomerase te activeren en zo ongeremde en onsterfelijke groei te realiseren binnen het menselijk lichaam.
En dat is de kankercel.

Dus wanneer je cellen uit het lichaam neemt, de telomerase activeert en ze weer inbrengt doe je in feite iets wat kankercellen ook doen. Het is dus mogelijk dat je door telomerase in te brengen kanker veroorzaakt en het aantal kankerhaarden vergroot.
Toch kan het voor sommige mensen de moeite waard zijn om het risico te nemen. Bijvoorbeeld patiënten die niet lang meer te leven hebben, doordat ze aan een ziekte lijden die een bepaald type cellen heeft uitgeput. Denk bijvoorbeeld aan een AIDS patiënt die geen T-cellen meer heeft. Of denk aan iemand met ernstige aderverkalking die geen cellen meer kan aanmaken voor z’n slagaders. Voor zo iemand kan een verhoogd risico voor kanker over twintig jaar een kleine prijs zijn in het perspectief van een waarschijnlijke dood binnen twee jaar. Voor sommige patiënten zal de hoge prijs van zo’n verjongingskuur het overwegen waard zijn.”

copyright © Het Inzicht / Jos Wassink, 1999