De wereld draait door

.

Delta 22, 26 juni 2008, boekrecensie

Snappen we het zelf allemaal eigenlijk nog wel, vraagt Thomas Homer-Dixon zich af in ‘The ingenuity gap’. Het is een speurtocht geworden naar uitwassen van de moderne wereld.

Technologisch en economisch gaat het steeds beter met de wereld, maar toch worden de problemen alsmaar groter. Die observatie was voor de Canadese politicoloog, onderzoeker en schrijver Thomas Homer-Dixon in 1998 de reden om op zoek te gaan naar de achtergronden van de complexiteit en de wereld. Hij wilde weten waarom onze vindingrijkheid ondanks alle vooruitgang tekort schiet. Let wel: Homer-Dixon rondde dit boek in 2000 af, in een periode dus toen alles nog koek en ei leek in de wereld, afgezien van een inzakking van de interneteconomie.

Maar Homer-Dixon raakt geïntrigeerd door de blik van een tweejarig meisje dat hij in India op straat fotografeerde. Gewoon op de stoep tussen wat koperen potten. Maar die blik: ‘bedroefd, boos en afstandelijk’. Het was duidelijk: aan dit meisje ging de internetboom van de Indiase callcenters geheel voorbij. De groeiende ongelijkheid van welvaart is maar één van de zaken die hem verontrust in de sneltreinvaart waarmee de wereld vooruit dendert. In het boek komen achtereenvolgens naar voren: de kwetsbaarheid van ecologische systemen, uitputting van grondstoffen klimaatverandering, economische onrust, energieschaarste, groeiende wereldbevolking, toenemende complexiteit van technische systemen, afhankelijkheid van informatietechnologie en vervreemding. We kunnen er inmiddels de voedselcrisis aan toevoegen.

Onderliggend aan alle problematiek is de complexiteit van de systemen, die ontstaat door koppeling van meerdere onderling communicerende onderdelen die bovendien gevoelig zijn voor invloeden van buiten. Zulke complexe systemen kunnen zich opeens onvoorspelbaar (‘niet-lineair’) gaan gedragen. Voorbeeld: de kabeljauwpopulatie voor de kust van Oost-Canada die begin jaren negentig plotseling instortte. Andere voorbeelden zijn economische bijna-crises, algenplagen, omslag in oceaanstromingen (El Nino) en vastlopende computernetwerken.

Complexe systemen, zo betoogt Homer-Dixon, herbergen nu eenmaal onbekende onbekenden. In februari 2002 gebruikte de Amerikaanse minister van defensie Donald Rumsfeld in het openbaar voor het eerste de term ‘unknown unknowns’, wat voor veel hilariteit zorgde. Misschien had hij Homer-Dixon gelezen. De kern van de zaak is dat het gedrag van complexe systemen onvoorspelbaar en oncontroleerbaar kan worden. Dat zou tot voorzichtigheid moeten leiden, maar daarvan is geen sprake. De trein der vooruitgang dendert door.

Ondertussen willen we graag geloven dat er mensen zijn die het nog snappen. Het best zichtbaar is dat bij economische tegenvallers. Dan kijkt iedereen met spanning naar wat de centrale bank doet. De woorden van de econoom en hoofd van de Amerikaanse federale bank Alan Greenspan waren bijna twee decennia lang (vanaf oktober 1987 tot februari 2006) net zo invloedrijk als die van de priesters van Delphi destijds. We willen geloven in sjamanen, waarvan wij geloven dat zij het nog snappen. Voilgens Homer-Dixon is die behoefte ook de drijvende kracht achter de opmars van consultancyfirma’s.

De complexere wereld vraagt volgens Homer-Dixon om meer vindingrijkheid dan we kunnen leveren (waarmee de titel verklaard is). Maar de roep om meer ingenieusheid is paradoxaal; het maakt systemen in het algemeen nog ingewikkelder.

Homer-Dixon komt er niet helemaal uit in dit boek. De reisverslagen van Las Vegas tot achterbuurten in India staan vol originele observaties. En de uitstapjes in de wetenschap, van het brein tot de landbouw, zijn verrassend. Maar het doel, de complexiteit doorgronden, wordt niet bereikt.

In zijn tweede boek, ‘The Upside of Down’ (Delta 17) uit 2007, komt Homer-Dixon een stuk verder en maakt hij een begin met aanbevelingen om de wereld in ieder geval minder kwetsbaar te maken voor ineenstortende complexe systemen.

Toen ik hem schreef dat ik de aanbevelingen nog wel wat kort en schetsmatig vond, schreef hij terug dat hij geen tijd en geen pagina’s meer had voor meer, maar dat de robuustere samenleving het onderwerp is van zijn komende boek, dat een voorlopige afsluiting is van zijn trilogie over de moderne wereld. Berichten erover verschijnen op zijn website.

@01 infoblokje:Thomas Homer-Dixon: ‘The ingenuity gap’, Vintage Books, New York, 2002.

www.homerdixon.com

++

zie ook website TU