Het Koelkasteffect

VROM.nl, februari 2004

Het Koelkasteffect

Een winterse gedachte: Als neveneffect van het broeikaseffect kan het in West-Europa een stuk kouder gaan worden. Vijf tot tien graden Celsius binnen enkele decennia. Nederland kan dan het klimaat van Spitsbergen of Irkoetsk tegemoet zien. Minder genuanceerde media schrijven al over De Nieuwe IJstijd.

Afkoeling als gevolg van opwarming? Geen wonder dat het idee van de Amerikaanse oceanograaf Wallace Broecker in 1987 wenkbrauwenfronsend werd ontvangen. Hij had ijskernen uit Groenland onderzocht op de gemiddelde temperatuur van de atmosfeer ten tijde van de vorming. Zo ontstond een 120.000 jaar lange temperatuursgeschienis van de aarde met als belangrijkste verrassing dat de afgelopen 10.000 jaar een warme uitzondering vormen. (Het begin van die warme periode valt samen met het ontstaan van landbouw in het Midden-Oosten en daarmee met het begin van de beschaving.) Ook verrassend waren de circa 15 abrupte temperatuursprongen van meer dan vijf graden. Kennelijk kon het klimaat op aarde binnen enkele tientallen jaren drastisch omslaan. Broecker begon het klimaat te beschouwen als een slapend monster dat zich opeens kon roeren.

Maar hoe kan een klimaatsverandering zich zo snel voltrekken? Broecker veronderstelde de Warme Golfstroom de oorzaak moest zijn: de oceaanstroming ter grootte van 100 Amazone-rivieren die een ongekende hoeveelheid warmte transporteert vanuit de Golf van Mexico richting West-Europa waardoor bij ons de temperatuur zo’n vijf graden hoger uitvalt. Broecker veronderstelde dat de Golfstroom stil kan vallen, als gevolg waarvan het noordelijke klimaat een stuk kouder wordt.

De Achilleshiel van de Golfstroom bevindt zich in de Noordelijke IJszee. Hier komt het water van de Golfstroom na z’n Europese passage terecht. Het zoute water koelt hier af en het wordt zouter doordat zich zee-ijs vormt; beide effecten (afkoeling en verzouting) zorgen ervoor dat het water zwaarder wordt dan het omgevende zeewater waardoor het naar beneden zinkt. Zo ontstaat de terugstroom naar het zuiden. Maar zowel het broeikaseffect (verwarming) als het afsmelten van ijsbergen en overmatige regenval in de Noordelijke IJszee (verminderde verzouting) brengen de retourstroom in gevaar.

En dat gebeurt ook daadwerkelijk. Metingen op de Faroer-eilanden hebben in 2001 aangetoond dat de dikte van de retourstroom, die daar met 1 meter per seconde over een 840 meter diepe drempel stroomt, steeds minder wordt. Al met al is de Golfstroom met 20% afgenomen. Dàt de Golfstroom afneemt is duidelijk, maar bij welke afname er een klimaatomslag plaatsvindt kan niemand vertellen. In de woorden van Broecker: we kietelen het monster.

Maar hoe breng je dat onder het publiek?

Behalve gelijk heeft de media-schuwe Wallace Broecker ook enkele activistische medestanders gekregen. Klimaatverandering is niet langer een academische kwestie, maar één van politieke stellingname en actie. Dat verhoudt zich van nature slecht met de wetenschappelijke voorzichtigheid, maar enkele onderzoekers hebben hun aangeboren schuwheid terzijde geschoven.

Zo iemand is Stefan Rahmstorf, Ozeanphysiker aan het Postdam-Institut für Klimaforschung (PIK). Deze jonge natuurkundige schrijft niet alleen in Nature, maar in ook in opiniebladen als Die Zeit en Die Welt. Na de overstromingen van de Elbe in 2002 schreef hij dat dergelijke catastrofes te verwachten zijn als gevolg van de klimaatverandering. “Wetenschappers wijzen te nadrukkelijk op hun onzekerheden”, constateert Rahmstorf, “economen daarentegen doen grootse uitspraken over de conjunctuur, maar weten feitelijk van de economie minder dan wij van het klimaat”. Omgekeerd vindt Rahmstorf dat een onderzoeker, die zich beseft dat verkeerd of te lang uitgesteld klimaatbeleid mensenlevens kan kosten, niet zwijgend aan de kant mag blijven staan.

Een pakkende kop als ‘De Nieuwe IJstijd’ mag dan even onjuist als onvermijdelijk zijn, Rahmstorf neemt het voor lief. In een volgend interview nuanceert hij het misverstand. Alleen wie zich verliest in nuances, diens stem wordt niet gehoord.

copyright © Het Inzicht / Jos Wassink, 2004