De Zwitserse fysicus en socioloog Dirk Helbing (ETH) modelleert verspreiding van ziekten, opinievorming, maatschappelijke onrust en (economische) crises. We moeten onze samenleving veel veerkrachtiger maken, vindt hij, anders loopt het nog slecht af. Helbing was een van de sprekers op de Diës-viering van 8 januari.
“Ik ben als natuurkundige begonnen met het maken van wiskundige modellen van voetgangersstromen, mensenmassa’s en verkeersstromen. Van daaruit begon ik me te interesseren in logistiek en aanvoerroutes, maar ook in de verspreiding van ziekten en de hulpverlening bij rampen. Door de aanslag van 11 september en de overstroming van Dresden begon ik me af te vragen hoe rampen zo groot konden worden. Ik kwam er achter dat het vrijwel altijd een cascade van gevolgen is die tot grote rampen leidt. De financiële crisis is misschien het beste voorbeeld. Die begon in Californië als een vastgoed bubble die zich ontwikkelde via een bankencrisis naar een mondiale financiële crisis gevolgd door een economische crisis. Nu zitten we met overheidstekorten en ook de stabiliteit van onze samenleving heeft ervan te lijden.
Een samenleving zou zo in elkaar moeten zitten dat ze beter om kan gaan met incidenten. Ik denk dat onze huidige systemen daar niet op zijn toegerust. We hebben alles aan elkaar geknoopt tot wereldwijd verknoopte systemen. Als er in één systeem een storing optreedt, dan werkt dat als een domino-effect door in andere systemen, wat het geheel onbeheersbaar maakt. We hebben onze financiële systemen gewoon fout ontworpen.
In de komende jaren verwacht ik nog heel wat verstoringen in het digitale domein, en ook incidenten als gevolg van klimaatverandering. Ik pleit er daarom voor om de samenleving veerkrachtiger te maken door systemen modulair op te zetten. Meer spreiding versterkt bovendien de lokale autonomie en het vergroot de diversiteit. Grotere diversiteit spreidt de risico’s en het helpt innovatie te versterken terwijl het de collectieve intelligentie vergroot. Dat zijn allemaal wezenskenmerken van een veerkrachtige maatschappij. Ik denk dat de huidige digitale technologie ons in staat stelt ons beter voor te bereiden op de komende uitdagingen. We zouden bijvoorbeeld digitale hulpjes kunnen bouwen die mensen helpen om betere beslissingen te nemen en om hulpacties te coördineren. Niet alleen tijdens een crisis, maar ook in het dagelijks leven.”
Multicultureel
“We moeten nadenken over sociale orde en over hoe we die in het verleden tot stand hebben gebracht. Traditioneel legden we onze sociale normen op door mensen die ervan afweken te straffen. Dat heeft onze sociale orde gestabiliseerd. Maar vandaag de dag werkt dat niet meer zo goed. Dat komt door het multiculturele karakter van onze samenleving. In een multiculturele context kan het gebeuren dat de samenleving iemand straft omdat hij of zij van de norm afwijkt. Maar vanuit het perspectief van de ander, die uit een andere cultuur komt met misschien een andere godsdienst, kan het afwijkende gedrag wel eens precies het juiste zijn om te doen. En dan denkt die persoon: hoe durven jullie me te straffen terwijl ik juist zo goed bezig was?
Zulke tegenstellingen veroorzaken conflicten die al snel uit de hand kunnen lopen zoals je hebt kunnen zien in het Midden Oosten of in Ferguson (waar een zwarte tienerjongen werd neergeschoten door de politie, red.). Dezelfde strafcultuur die in het verleden onze sociale orde onderbouwde, zal die in een multiculturele wereld juist ondergraven. We moeten de manier waarop we sociale orde creëren dus aanpassen aan de veranderde omstandigheden.
Een mogelijk alternatief voor de strafcultuur is het reputatiesysteem dat het mechanisme van sociale controle vanuit het dorp overbrengt op wereldniveau. Dat kan op verschillende manieren. We willen in elk geval meer vrijheid dan in een klein dorp omdat we willen dat mensen innoveren, maar dat is een ontwerpkwestie. Mensen moeten niet allemaal gelijk worden. Er kunnen gemeenschappen ontstaan die zich richten op verschillende doelen en waarden. Mensen vinden elkaar binnen zo’n gemeenschap door een multidimensionaal reputatiesysteem. Dat maakt duidelijk wie jouw waarden delen en wie je beter op afstand kunt houden. De wereld is groot genoeg om aan al die verschillende gemeenschappen een plaats te bieden.”
Conflict
“Conflicten zijn het resultaat van een onstabiele dynamica in een systeem. We noemen dat problemen van systemische instabiliteit. Ik durf te stellen dat de meeste van de huidige onopgeloste problemen in die categorie vallen. Verkeersopstoppingen, klimaatverandering, financiële crises, revoluties en oorlogen – het is allemaal het gevolg van systemische instabiliteit waarbij exponentiele dynamica leidt tot controleverlies. In de wiskundige beschrijving ervan zijn de eigenwaarden bepalend voor het gedrag van het systeem. Indien kleine afwijkingen van de evenwichtstoestand alsmaar versterkt worden, raakt het systeem stuurloos. De vraag is dan: hoe voorkom je systemische instabiliteit? Dat is een ontwerpkwestie die te maken heeft met het aanbrengen van de juiste terugkoppelingen. Dat zijn kwesties waar wij ons in ons vak van de numerieke sociale wetenschap mee bezighouden.
Op korte termijn lijkt een star, niet veerkrachtig systeem kosten te besparen, maar als er op den duur een grote ramp gebeurt zal je zien dat je duurder uit bent. Dat is het punt. Een slimme samenleving zit veerkrachtig in elkaar. Denk aan de financiële crisis. Kennelijk kunnen we de kosten niet opbrengen. Geïndustrialiseerde landen hebben nu een schuld die 100-200 procent van hun bruto nationaal inkomen bedraagt. Niemand heeft een idee hoe we die schulden gaan inlossen. We hebben een systeem gecreëerd dat we niet eens kunnen betalen. Het eindresultaat ervan kan oorlog zijn. Dat moeten we zien te voorkomen. We zullen echt veel betere systemen moeten bouwen als we controle willen houden over wat er in de wereld gebeurt.” (JW)
⇒ Prof.dr. Dirk Helbing is hoogleraar Computational Social Science aan de ETH in Zürich en sinds eind vorig jaar deeltijd hoogleraar in Delft bij de faculteit TBM voor het programma Engineering Social Technologies for a Responsible Digital Future.
