Skip to content


Op de bres voor Moeder Aarde

ARTIKEL Haagsche Courant 08-12-1998

Op de bres voor Moeder Aarde

Een witte Engelse cottage in Devon. Buiten slaat de regen tegen het venster, binnen werken twee mannen achter een computer. De jongste vat hun puzzel samen: �Je zou verwachten dat er een omslag zou optreden, maar dat gebeurt niet. Want het zuurstofpeil stijgt tot het beginniveau.� �Maar dat was bij de vorige versie toch ook?� werpt de oudere man tegen vanuit de leunstoel. �Ja, maar dan meer zo..� gebaart junior met zijn hand langs de monitor. �Oh ja, ik kijk naar de verkeerde lijn. Ja, ik zie het. Hij gaat veel te snel omhoog. Neen, dit slaat nergens op. Het hele ding is in de war.� Hilariteit. �Nou ja, je ziet tenminste wanneer het niet klopt.� Het lijken vader en zoon in de ban van een computerspelletje, maar in werkelijkheid is ��n van hen een wereldberoemd geleerde en proberen ze samen een uiterst actueel raadsel te ontrafelen: hoe speelt de Aarde het klaar om de gemiddelde temperatuur en de samenstelling van de atmosfeer zo constant te houden. Wel zijn ze in zekere zin vader en zoon: Dr. James Lovelock (79) en Dr. Tim Lenton (25).

Dertig jaar geleden introduceerde Lovelock het beeld van de Aarde als levend organisme. Hij was vanaf 1965 betrokken bij onderzoek van de NASA naar buitenaards leven (ook toen al). Hij was er aangenomen om instrumenten te bouwen maar raakte in contact met biologen die leven wilden zoeken op Mars. �Dat leek me aanvankelijk reuze interessant, maar hun reductionistische aanpak stelde me teleur.� De biologen stelden voor om met een karretje in de bodem te graven op zoek naar sporen van leven. Lovelock vond dit onzinnig. �Je hebt immers geen idee van hoe eventueel leven er uitziet dus ook niet waarnaar je moet zoeken. Laat staan waar.�

Naar aanleiding van z�n kritiek werd hij uitgedaagd een andere methode te bedenken. Hij kwam toen op het idee je op afstand met een telescoop aan de atmosfeer van een planeet moet kunnen aflezen of er leven is. De atmosferen van Mars en Venus bijvoorbeeld bestaan voornamelijk uit kooldioxide (95%) en een beetje (3%) stikstof. Een mengsel van stoffen dat geen chemische reacties uitlokt. Dat is een groot verschil met de Aarde. Lovelock: �Voor een chemicus is de atmosfeer van de Aarde een onmogelijk mengsel. Zoveel zuurstof is bijna explosief. Van buiten gezien is het duidelijk dat er iets aan het oppervlak de atmosfeer manipuleert. En dat �iets� is natuurlijk het Leven.� Lovelock begon te beseffen dat het leven heel precies de gemiddelde temperatuur op Aarde en de samenstelling van gassen in de atmosfeer regelt naar optimale waarden. Hij vernoemde zijn theorie van het zelfregulerende leven naar de Griekse godin van de Aarde:�Gaia.

Lovelock oogstte veel aanhang bij ecologisch verontrusten die zich aangetrokken voelden door het holistische karakter van de theorie. Biologen echter hadden zware kritiek omdat onduidelijk bleef hoe zo�n zelfregulerende eigenschap zou zijn ontstaan. Prof Bill Hamilton (Oxford) was een van de uitgesproken critici:��Het hele principe van Darwiniaanse evolutie is de selectie van de beste individuen uit een groep kopie�n. Niets hiervan was terug te vinden in Gaia. Ik zag dus niet in hoe dat zou werken.�

Toch kon niemand het bestaan van regelmechanismen voor bijvoorbeeld de gemiddelde temperatuur op Aarde ontkennen. In de tachtiger jaren toonde Lovelock aan dat algen hierbij een grote rol speelden. Hij liet zien dat algen een gas -dimethylsulfide of kortweg DMS- uitscheiden dat waterdamp doet condenseren waardoor wolken ontstaan. Die koppeling tussen algen en wolken maakt deel uit van een globale thermostaat; wanneer het warmer wordt ontstaat er op diverse plaatsen algenbloei en dus productie van meer DMS met als gevolg een toename van wolken die de Aarde weer afkoelen. Omgekeerd betekent weinig DMS ook minder wolken en meer opwarming door de zon. De werking van de thermostaat werd langzaam aan duidelijk, maar het ontstaan ervan allerminst.

Jarenlang voerde Lovelock vanuit zijn afgelegen cottage in Zuid-West-Engeland een eenzame strijd tegen het wetenschappelijk establishment voor de erkenning van zijn idee�n. Maar in 1933 bracht een brief van de jonge student Tim Lenton opeens verandering in deze situatie. Lenton:��In ��n van zijn boeken vroeg Jim of er een dokter was voor de planeet Aarde. Ik heb hem toen geschreven dat ik dat wilde worden.� Deze brief zou het begin worden van een bijzondere samenwerking. Lovelock:��Tim was een van de weinigen die de consequenties begreep van de terugkoppelingsmechanismen die zo belangrijk zijn in de Gaia-modellen. Dat alleen was voor mij al genoeg om met hem te werken, maar bovendien bleek hij een zeer innemend persoon en uiterst intelligent.� Omgekeerd voelt Tim zich inmiddels deel van de Lovelock familie �Niet genetisch, maar wel intellectueel.�

Tijdens lange wandelingen en eindeloze sessies achter de computer werken Lovelock en Lenton aan hun grote doel: de verzoening tussen Gaia- en evolutietheorie. Lenton denkt dat de evolutie nog wat kan leren van Gaia:��Evolutie bestudeert de invloed van de omgeving op het organisme, maar omgekeerd willen wij begrijpen hoe evolutie de manier bepaalt waarop organismen hun omgeving veranderen.� Lovelock en Lenton proberen hierin inzicht te verwerven door computermodellen te ontwerpen op de leest van Lovelock�s modelwereld �Daisyworld� (kader).

Afgelopen voorjaar mondde hun samenwerking uit in Lentons overzichtsartikel �Gaia and natural selection� in NATURE waarin hij een brug probeert te slaan tussen de beide grote theorie�n. Bill Hamilton spreekt er met waardering over:��Het was een beter verslag over Gaia vanuit evolutionair perspectief dan ik ooit eerder heb gezien. Er zijn nog grote gaten te dichten, maar evolutionair gezien klopt het verhaal tenminste.�

Lovelock mag zich gelukkig prijzen met zijn opvolger:��Ik vind dat ik de Gaia-toorts ver genoeg gedragen heb in de afgelopen 33 jaar. Ik had een jonger iemand nodig en ik ben zeer verheugd dat iemand met Tims capaciteiten zich heeft aangediend.� Hamilton vergelijkt Lovelock met Copernicus die wel besefte dat de planeten om de zon draaide maar het mechanisme niet kon aanwijzen. Dat deed Newton ruim een eeuw later met zijn gravitatiewet. In navolging hiervan komt Lenton misschien ooit met een evolutionaire Gaia theorie, maar wat nu telt is dat hij de Gaia-theorie een plaats gegeven heeft binnen de wetenschap.

KATERN DAISYWORLD

Lovelock ontwierp het model Daisyworld om aan te tonen dat een wereldwijde thermostaat gebaseerd kan zijn op natuurlijke selectie. Hij ging daarbij uit van een planeet met twee vormen van leven: zwarte en witte madeliefjes. Verder is er de zon die steeds sterker gaat stralen waardoor het op de planeet steeds heter wordt. Tenzij er madeliefjes groeien…

Het verhaal begint met een dode planeet. Als de temperatuur na verloop van tijd eenmaal hoog genoeg geworden is, ontkiemen de eerste madeliefjes. Maar omdat de zwarte bloempjes meer van de schaarse zonnestraling absorberen zijn die in het voordeel. Als gevolg daarvan zal de hele planeet snel bedekt zijn met zwarte madeliefjes. Hierdoor absorbeert de planeet zelf meer zonnestraling waardoor het er warmer wordt. Terwijl de zonnestraling toeneemt, wordt het op een bepaald moment voor de zwarte madeliefjes te heet. Op dat moment verschijnen aan de evenaar de eerste witte madeliefjes die nu het voordeel hebben dat ze door de witte kleur koeler blijven. (Wit kaatst warmte beter terug). Naarmate de zonnestraling verder toeneemt rukken de witte madeliefjes op tot ze de hele planeet bedekken en dus afkoelen. Wanneer de zonnestraling nog verder toeneemt wordt het ook voor hen te warm en legt het leven het loodje.

In de tijd dat er leven was hebben de bloemen ervoor gezorgd dat, ondanks een continu stijgende zonnestraling, de temperatuur op Daisyworld in de buurt van het optimum bleef. Eerst door extra opwarming, daarna door extra afkoeling. Aldus, redeneerde Lovelock, kan natuurlijke selectie globale zelfregulering tot gevolg hebben.

copyright � Het Inzicht / Jos Wassink, 1998

Posted in Haagsche Courant.


0 Responses

Stay in touch with the conversation, subscribe to the RSS feed for comments on this post.

You must be logged in to post a comment.